ჩვენ ვიცნობთ აკაკის

აკაკი წერეთელი – Akaki Tsereteli

აკაკი წერეთელი – Akaki Tsereteli (1840-1915)

გურამ შარაძე – “აკაკი წერეთელი”

აკაკის ლიტერატურული დებიუტი შედგა 1858 წელს ჟურნალ “ცისკრის” ფურცლებზე, როდესაც დაიბეჭდა მის მიერ თარგმნილი მ. ლერმონტოვის “რტო პალესტინისა”, მაგრამ მის პირველ ორიგინალურ ლიტერარურულ ქმნილებად ითვლება 16 წლის ასაკში, 1856 წელს დაწერილი ბრწყინვალე ლექსი “კანდელისადმი”, რომელიც, ჩვენი აზრით (ავტ.), თავისი პოეტური ღირსებებით გაცილებით მაღლა დგას “ცისკრის” პირველ პუბლიკაციებზე და თავისი მხატვრული ფორმითა და ენის სისადავით წარმოადგენს ერთგვარ გასაღებს აკაკის მთელი შემდეგდროინდელი დიადი პოეზიისა.

აი, რას გვიამბობს თვითონ აკაკი ამ ლექსის შექმნის ისტორიის შესახებ 1876 წელს გაზეთ “დროებაში” გამოქვეყნებულ “მაქოობაში”: “ამ ოცის წლის წინეთ (1856), იმ ხანში ვიყავი, როცა ადამიანი ყმაწვილობიდან ჭაბუკობაზედ გადადის; იმ დროს გული არის მბრძანებელი თავისა. ზურმუხტ–ოცნებით შეკმაზული სხვა დასხვა გვარი ფიქრები და მრავალ–გვარი გრძნობები რას არ მოაქმედებინებენ ახალ–გაზდას?! მცირე მიზეზი ალომ–არწივებს და მცირევე აჭიანჭველებს გამოუცდელ რაინდს.

მეც ისე მომდიოდა. და ერთხელ, არ ვიცი რამ მომცა მიზეზი, მაგრამ ისე კი გავიმსჭვალე, რომ წმინდის გულით შემდეგი სიტყვები დავამღერე ჩემს ჩანგს:

“გაბრწყინდი, ჩემო კანდელო,
მინათლე ბნელი ღამისა!..
მინათლე, რადგანც დაგირჩა
სინათლე მცირეს ჟამისა!..
ჩემი სიცოცხლეც შენსავით
იწვის და თან–და–თან სდნება;
წარსრული აღარას მარგებს,
მომავალი მენანება!
და მაშ, შენც ჩემო სიცოცხლე,
რადგანც მშორდები ხვალისად,
დღეის დღე მაინც მილხინე,
რომ დრო ვატარო ხალისად!
გაბრწყინდი, ჩემო კანდელო,
მინათლე ბნელი ღამისა!..
რადგან ავეღამ სიცოცხლემც
შვება მცეს მცირე ჟამისა!..”

მას შემდეგ ბევრმა წყალმა ჩაიარა, ბევრი მითქვამს დაბევრიც დამიწერია; მაგრამ მათგანი მეასედიც აღარ მახსოვს და ეს ერთი, ეს პირველი ლექსი კი, პირველ–სიყვარულივით, სიკვდილამდე დაუვიწყრად დაებეჭდა ამ ჩემს გულს!..”(“სახალხო ფურცელი”, 1915,№227, №230).

ამგვარად, 16 წლის ჭაბუკი აკაკი 1856 წელს ანთებული კანდელით შემოვიდა ქართულ პოეზიაში, რომელიც ნახევარ საუკუნეზე მეტი ხნის მანძილზე იწვოდა და ჩაუქრობლად ანათებდა მრავალსაუკუნოვანი ქართული პოეზიის პარნასს, ახალი სხივით და ელვარებით აბრწყინებდა მას!

წყარო: გ.შარაძე, აკაკი წერეთელი. ცხოვრება, მოღვაწეობა, შემოქმედება. თბილისი, 2006.

 

ბიოგრაფია 
განათლება აკაკი წერეთელი 1852-იდან ქუთაისის კლასიკურ გიმნაზიაში სწავლობდა, 1859-იდან კი პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლური ენების ფაკულტეტზე, რომელიც 1863 წელს დაამთავრა კანდიდატის ხარისხით.
სალიტერატურო და საზოგადოებრივი მოღვაწეობა
სტუდენტობის წლებშივე ჩამოყალიბდა აკაკი წერეთლის პროგრესული ესთეტიკური აზროვნება, რომელიც მის პირველსავე ლიტერატურულ-კრიტიკულ წერილებში გამოვლინდა. პოლემიკური ხასიათის "ახირებული ფურცელი" (ჟურნ. "ცისკარი", 1862, N 5) "მამათა" კონსერვატორული ბანაკის წინააღმდეგ იყო მიმართული (საქართველოს ისტორიაში ეს დაპირისპირება ""მამებისა" და "შვილების" ბრძოლის" სახელით არის ცნობილი). განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა მის საპროგრამო წერილს «რამოდენიმე სიტყვა "ჩანგურის" შესახებ» (ჟურნ. "ცისკარი", 1865, N 9), რომელშიც ავტორი მკაცრად გმობდა "წმინდა ხელოვნების" პრინციპებს, სახავდა ქართულ დემოკრატიულ მწერლობის მიზნებსა და ამოცანებს, მოითხოვდა ობიექტური სინამდვილის, ქართულ საზოგადოებრივ-ეროვნული ცხოვრების საჭირბოროტო მოვლენების რეალისტურ ასახვას. ეს მოწინავე თვალსაზრისი შემდგომში მკაფიოდ გამოვლინდა პოეტის ლექსებშიც ― "პოეტი" (1886), "ჩანგური" (1871) და სხვ.
ლექსების წერა აკაკი წერეთელმა ჯერ კიდევ ყრმობის ასაკში დაიწყო, 1859 წელს იგი უკვე რამდენიმე დაბეჭდილი ლექსის ავტორი იყო, ხოლო 1860 წელს გამოქვეყნებულმა ლირიკულმა ლექსმა ― "საიდუმლო ბარათი", რომელიც იმთავითვე სიმღერადაც გავრცელდა, ახალგაზრდა პოეტს ფართო პოპულარობა მოუტანა.
მიუხედავად მატერიალური ხელმოკლეობისა, აკაკი წერეთელი არასდროს შესულა სახელმწიფო სამსახურში. მას უდიდესი დამსახურება მიუძღვის "ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების" დაარსებასა და მის მრავალმხრივ კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობაში, ქართული დრამატული საზოგადოების შექმნასა და მუშაობაში, ქართული ჟურნალისტიკის განვითარებაში, როგორც უაღრესად ნაყოფიერი და მნიშვნელოვანი პუბლიცისტური მოღვაწეობით, ისე ყოველთვიური ჟურნალის "აკაკის თვიური კრებული" (1897-1900) დაარსებით. იგი რედაქტორობდა აგრეთვე სატირულ-იუმორისტულ ჟურნალს "ხუმარა", რომლის ანტიცარისტული და ეროვნული მიმართულების გამო დაპატიმრებულიც კი იყო (1907). ილია ჭავჭავაძესთან ერთად აკაკი წერეთელი სათავეში ჩაუდგა ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას საქართველოში და სიტყვით თუ საქმით, დაუცხრომლად, მიზანდასახულად იღვწოდა ქართველი ხალხის სულიერი აღორძონებისათვის, მასში ეროვნული თვითშეგნების ამაღლებისათვის. სწორედ ეროვნული მოტივი იმთავითვე იქცა აკაკი წერეთლის შემოქმედების ლაიტმოტივად.
წერეთელი ავტორია არაერთი შესანიშნავი სატრფიალო ლექსისა, რომლებმაც ფართო პოპულარობა მოიპოვა: "ალექსანდრა" (1860), "ციცინათელა" (1869), "მუხამბაზი", "რომ იცოდე ჩემი გულის დარდები"... (1876), "ქებათა ქება" (1882) და სხვა. მისი პოეტური შთაგონების უმთავრეს მასაზრდოებელ წყაროს უფლებააყრილი სამშობლოს ბედ-იღბალი, მისი აწმყო, წარსული თუ მომავალი, ქართველი ერის ყოფა და მისი მდიდარი სულიერი სამყარო წარმოადგენდა (ლექსები "მუშური" (1861), "სიმღერა მკის დროს", "გლეხის აღსარება" (ორივე 1863), "იმერული ნანინა" (1864), "ჩემო თავო, ბედი არ გიწერია" (1871), "მუხამბაზი" ― "ნახევარი ცხოვრების გზა გავლიე..." (1872), "გოგია მეჩანგურე" (1875), "აღმართ-აღმართ" (1876), "ავადმყოფი" (1880), "გაზაფხული" (1881), "ხანჯალს" (1882), "ამირანი" (1883), "ჭაღარა" (1886),"მუშის ნატვრა"(1890), "ღამის მეხრე", "სატრფოს", "განთიადი" (სამივე 1892), "სულიკო" (1895), "მწყემსის სიმღერა" (1897), "თქვენი ჭირიმე" (1905), "მომაკვდავის ფიქრები" (1911) და სხვა). ქართველი ერის მიძინებული ეროვნული თვითშეგნების აღორძინებაში დიდი როლი შეასრულა აკაკი წერეთლის ისტორიულმა პოემებმა და დრამებმა ― "ბაგრატ დიდი" (1875), "თორნიკე ერისთავი"(1883), "თამარ ცბიერი" (1885), "კიკოლას ნაამბობი" (1889), "პატარა კახი"(1890), "ნათელა" (1897), შესანიშნავმა რომანმა ― "ბაში-აჩუკი" (1895-1896), რომლებშიც ქართველი ხალხის გმირული წარსულის სურათებია გაცოცხლებული.
ბევრმა არ იცის, რომ თავისი მელოდიურობით ცნობილი ქართული სიმღერა '"სულიკო”'-ს სიუჟეტი ითვალისწინებს სამ მეტაფორას (სამი - ღვთიური ციფრია) - ღმერთის სამ ჰიპოსტასს მამა ღმერთი, ძე ღმერთი და სული წმინდა. ეშმაკის და ბოროტი ძალების პროტოტიპი აქ არის ეკალი. ეს სიმღერა ბევრ უცხოელს არა მხოლოდ მელოდიურობით, არამედ მათთვის ცნობილი შინაარსით ხიბლავს.
უდიდესი აღმზრდელობითი მნიშვნელობა ჰქონდა პოემას "გამზრდელი" (1898), რომელშიც ზნეობის პრობლემებია წამოჭრილი; ავტობიოგრაფიული ხასიათის ნაწარმოებში "ჩემი თავგადასავალი" (1894-1908) აისახა აკაკი წერეთლის თანამედროვე ეპოქის მრავალი საგულისხმო ფაქტი და მოვლენა.
წერეთლის შემოქმედებამ წარუშლელი კვალი დასტოვა ქართველი ხალხის სულიერი კულტურის ისტორიაში. მან ახალი ეტაპი შექმნა ქართული მხატვრული სიტყვის განვითარებაში, რამაც პოეტს, ილია ჭავჭავაძესთან ერთად, კანონიერად დაუმკვიდრა ახალი ქართული ლიტერატურის ერთ-ერთი ფუძემდებლისა და თანამედროვე ქართული სალიტერატურო ენის რეფორმატორის სახელი.
ქართველმა ხალხმა სიცოცხლეშივე შერაცხა წერეთელი ჭეშმარიტად სახალხო პოეტად. საყოველთაო აღიარების ნათელი დადასტურება იყო მისი შემოქმედებითი და საზოგადოებრივი მოღვაწეობის 50-ე წლისთავისადმი მიძღვნილი საიუბილეო საღამო (1908), რომელიც, ისევე როგორც პოეტის მოგზაურობა რაჭა-ლეჩხუმში (1912), გრანდიოზულ ეროვნულ დღესასწაულად გადაიქცა.
აკაკი წერეთელი გარდაიცვალა 75 წლის ასაკში. დაკრძალულია თბილისში, საზოგადო მოღვაწეთა მთაწმინდის პანთეონში.

» 

•  ბეჭდვა